Słownik liturgiczny

Absolucja

(łac. absolutio znaczy uwolnienie od czegoś, rozgrzeszenie kogoś z czegoś). W sakramencie pokuty kapłan udzielając nam rozgrzeszenia mówi "I ja odpuszczam...". Wówczas człowiek zostaje uwolniony od popełnionych grzechów.

 

Adoracja

(łacińskie słowo adoratio znaczy oddawanie czci, uwielbienie). To uwielbienie, hołd oddawany Bogu. Szczególną jej formę stanowi adoracja Najświętszego Sakramentu. Może być prywatna, gdy człowiek trwa przed Chrystusem ukrytym w tabernakulum, bądź publiczna przy Najświętszym Sakramencie w czasie "wystawienia" np. podczas nabożeństw.

 

Adwent

To okres liturgiczny rozpoczynający Rok Kościelny, przygotowujący nas do przyjścia Pana Jezusa. Rozpoczyna się w niedzielę po uroczystości Chrystusa Króla i trwa do wigilii Bożego Narodzenia.

 

Agnus Dei

(łac. Agnus Dei - Baranek Boży).

1. Tymi słowami nazwał Jezusa św. Jan Chrzciciel (J 1, 29).

2. Śpiew przed Komunią św. podczas Mszy Św.

 

Aklamacja

(łac. acclamatio - okrzyk) - to krotki zwrot, zawołanie wiernych w czasie liturgii, np.: Amen, Alleluja, a także dłuższe: "Bo twoje jest Królestwo...", czy "Baranku Boży".

 

Akolitka

To świeca niesiona przez ministranta obok krzyża w czasie uroczystych liturgii (na czele procesji) lub podczas czytania Ewangelii.

 

 

Alba

Alba - długa, biała szata symbolizująca łaskę chrztu św. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa "albus" to znaczy - biały.

 

Ambona

(greckie słowo ambon znaczy szczyt wzgórza). Jest to mały balkon z daszkiem, który w starszych kościołach znajduje się na jednym z filarów lub na ścianie; z tego miejsca wygłaszano kazanie. Dziś Liturgia Słowa, kazanie, homilia jest wygłaszana przy pulpicie w prezbiterium. Pulpit ten zwany jest niekiedy ambonką, katedrą lub "Stołem Słowa Bożego". Także - ambona jest podobna do wielkiego stojaka na księgi, na którym leży Lekcjonarz. Z tego miejsca odprawiana jest Liturgia Słowa. Tu lektor czyta Słowo Boże, czyli czytania mszalne, a kapłan lub diakon Ewangelię i głosi kazanie.

 

Amen

(hebr. rzeczywiście, na pewno, niech się tak stanie). Słowo to jest wypowiadane przy czynieniu znaku krzyża świętego, na zakończenie modlitwy, w momencie przyjmowania Komunii Świętej oraz po rozgrzeszeniu (absolucja).Tym słowem wyraża się potwierdzenie: "tak jest rzeczywiście" oraz prośba ,,niech tak się stanie". Jezus, przemawiając do wiernych, często w takim właśnie sensie używał tego słowa.

 

Ampułki

Są to dwa naczynia (bardzo dobrze nam znane), zazwyczaj w kształcie dzbanuszków. Mogą być szklane, srebrne bądź (rzadziej) pozłacane. Służą one do przechowywania wina i wody, które są używane w liturgii. Skarbiec Jasnogórski posiada między innymi ampułki podarowane przez króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego.

 

Anamneza

Modlitwa wypowiadana przez celebransa bezpośrednio po aklamacji wiernych po przeistoczeniu. Choć wyjątkowo oszczędna w słowach [ME II: ?Wspominając śmierć i zmartwychwstanie Twojego Syna??; ME III: ?Wspominając, Boże, zbawczą mękę Twojego Syna, jak również cudowne Jego zmartwychwstanie i wniebowstąpienie oraz czekając na powtórne Jego przyjście w chwale??] modlitwa ta stanowi fundament Modlitwy eucharystycznej i należy do jej istotnych elementów. Owo ?wspomnienie? (gr. anamnesis = wspomnienie, pamiątka) należy, bowiem rozumieć znacznie głębiej niż potoczne znaczenie tego słowa. Kościół sprawując pamiątkę swego Pana nie tyle przypomina sobie życie Zbawiciela, co aktualizuje, a więc w sposób sakramentalny czyni obecnym Jego dzieło zbawcze. W ten sposób wszyscy uczestnicy Eucharystii mają udział w życiu Chrystusa, a zwłaszcza w tajemnicy Jego Paschy.

 

Apokryfy

(grec. apokryfos, co znaczy ukryty, tajemny). Są to księgi powstałe w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, tematycznie związane z Pismem Świętym. Nie zostały jednak napisane pod natchnieniem Ducha Świętego, dlatego Kościół nie włączył ich do kanonu Pisma Świętego.

 

Baldachim

Jest to jeden z paramentów liturgicznych, niesiony nad kapłanem podczas procesji z Najświętszym Sakramentem. Jest to ozdobna (haftowana) osłona z materiału rozpięta, albo wsparta na drążku.

 

Baptysterium

(grec. babtysterion tzn. chrzcielnica) jest to budowla kościelna, wznoszona blisko kościoła. W niej udzielano Chrztu św. W VIII w. przeniesiono chrzcielnicę do kościoła.

 

Balsam

To gęsty olejek z krzewu balsamowego. Tym słowem określa się także żywicę z różnych drzew. Balsam używano do celów leczniczych, a także do namaszczania zmarłych. Używany jest także w Kościele, jako składnik do oleju Krzyżma. Ponadto jest wykorzystywany do produkcji perfum oraz maści leczniczych. Balsam symbolizuje piękno świętego życia, będącego owocem zjednoczenia z Bogiem.

 

Barabasz

Złoczyńca, zbrodniarz, którego uwolnił Piłat zamiast Jezusa w odpowiedzi na żądanie jerozolimskiego tłumu (Mt 27, 15-24).

 

Betlejem

To miasteczko w Izraelu, położone 10 km na południe od Jerozolimy. Pochodził z niego król Dawid przodek Jezusa, dlatego nazwano je także Miasto Dawidowe. W tym właśnie miasteczku narodził się Jezus.

Biczowanie

W starożytności była to kara cielesna, wykonywana rózgą albo pejczem. W rózgę wplatano najczęściej metalowe kulki lub kawałki kości, które rozrywały ciało biczowanego. Biczowany był Jezus (Mt 27, 26), św. Paweł (2 Kor 11, 25), Piotr i inni Apostołowie (Dz 5, 40).

 

Biskup

Jest następcą Apostołów i kieruje częścią Kościoła, a mianowicie diecezją. Godność ta jest pełnią kapłaństwa, a otrzymuje ją przez specjalne święcenia. Podlega Papieżowi i przez niego jest mianowany. Gdy występuje oficjalnie nosi fioletową sutannę, mitrę, pastorał i pierścień. Przysługuje mu tytuł "ekscelencja". Ma prawo udzielać święceń kapłańskich, diakonatu, dokonywać poświęceń kościoła oraz udzielać sakramentu bierzmowania.

 

Bluźnierstwo

Jest to obraźliwa, szydercza mowa znieważająca Boga i jako taka jest grzechem ciężkim. Wysoka Rada oskarżyła Jezusa, że bluźni przeciw Bogu (Mt 26, 65), ponieważ nazywa siebie Synem Bożym. To było powodem skazania Jezusa na śmierć.

 

Boże Ciało

To uroczystość liturgiczna ku czci Najświętszego Sakramentu Ciała i Krwi Chrystusa. Tę uroczystość świętuje Kościół Katolicki we czwartek po uroczystości Trójcy Świętej. Jest to święto dziękczynne, podczas którego dziękujemy Jezusowi za to, że jest obecny w Najświętszym Sakramencie. W tym dniu w parafiach odbywają się procesje.

W monstrancji kapłan niesie ulicami miast i wiosek Ciało Pana Jezusa. Boże Ciało jest świętowane we czwartek, ponieważ Jezus w Wielki Czwartek ustanowił Najświętszy Sakrament.

 

Boże Narodzenie

To święto Narodzenia Pana Jezusa. Przypada 25 grudnia. Świętowanie Wieczerzą wigilijną 24 grudnia wieczorem.

 

Brewiarz

jest to księga zawierająca modlitwy, psalmy, hymny i wybrane teksty biblii rozłożone odpowiednio na wszystkie dni roku liturgicznego.

 

 

Celibat

(łac. caelebs tzn. bezżenny, samotny) - jest to rezygnacja z zawarcia małżeństwa i założenia rodziny, a poświęcenie się Bogu poprzez życie kapłańskie lub zakonne.

 

Ceremoniarz

To osoba odpowiedzialna za przygotowanie i przebieg liturgii, zwłaszcza, gdy jest ona sprawowana bardzo uroczyście. W kościołach parafialnych jest nim najczęściej jeden z najstarszych ministrantów.

 

Chrzestni rodzice

To świadkowie chrztu św., których dla swojego dziecka wybierają rodzice. Obowiązkiem ich jest troska o chrześcijańskie wychowanie dziecka. Istnieje również zwyczaj, że w razie śmierci rodziców dziecka, chrzestni przyjmują je pod swoją opiekę. Muszą być to ludzie ochrzczeni, po bierzmowaniu, wierzący i prowadzący godne życie. Nie mogą być nimi ludzie żyjący w związkach bez sakramentu małżeństwa.

 

Cingulum

Cingulum jest to sznur (pasek) służący do przepasania alby.

 

Cnota

Cnota to właściwa postawa względem Boga, siebie samego i bliźniego wyrażana w umiejętności czynienia dobra i unikania zła. Stała gotowość do czynienia dobra. Wyróżniamy cnoty naturalne i nadprzyrodzone. Naturalne osiąga się przez wytrwałe ćwiczenia. Z tych najważniejsze są cnoty kardynalne: roztropność, sprawiedliwość, umiarkowanie i męstwo. Zaś z cnót nadprzyrodzonych (Boskich) najważniejsze to: wiara, nadzieja i miłość. Otrzymujemy je od Boga w sakramencie chrztu jako dar, lecz mamy obowiązek troski o ich wzrost i rozwój.

 

Cnoty kardynalne

Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa cardo = zawias: tak jak drzwi obracają się w zawiasach, tak nasze życie powinno obracać się w tych cnotach. Roztropność (mądrość), sprawiedliwość, umiarkowanie i męstwo są cnotami kardynalnymi. Jeżeli człowiek będzie mądry, sprawiedliwy, powściągliwy i mężny, będzie kochał Boga, świat i siebie samego, nie będzie czynił tego, co złe w oczach Bożych, lecz tylko dobre, to osiągnie życie wieczne.

 

Cyborium

(z łac. cibo = żywię; ciborium = puchar), zwane potocznie puszką, służy do przechowywania komunikantów poza Mszą św. Zazwyczaj ma kształt kielichowaty, jest jednak większe od kielicha mszalnego.

 

Cześć Maryi

Oddajemy cześć Maryi, ponieważ jest Matką Bożą i naszą. W ciągu roku Kościół obchodzi święta Maryjne, na pamiątkę wydarzeń z jej życia i z życia Jezusa. Kościół wyznaje, że Maryja była od początku bez grzechu pierworodnego i całe życie bez grzechu przeżyła (Uroczystość Niepokalanego Poczęcia NMP- 8 grudnia), że została wzięta z ciałem i duszą do nieba (Wniebowstąpienie NMP - 15 sierpnia), że ogląda Chwałę Boga. Dlatego zwracamy się do Maryi jako naszej Pośredniczki. Kościół świętuje również Jej narodzenie (8 września) i Jej cierpienia (Matki Bożej Bolesnej - 15 września). W maju zaś i październiku czcimy Maryję przez nabożeństwo majowe i różańcowe.

 

Dogmat

(grec. dogma, dogmatos orzeczenie, sąd, nauka) to prawda, którą Urząd Nauczycielski Kościoła (Magisterium Kościoła) podaje jako obowiązującą wszystkich katolików. Dogmat jako doktryna zawarta w objawieniu Bożym chroni wiarę przed błędami.

 

Dzień skupienia

To dzień, w którym poprzez modlitwę, rozmyślania całkowicie poświęcamy się dla Boga. Może być przezywany indywidualnie lub grupowo, zarówno przez osoby duchowne jak i świeckie.

 

Dyspensa

To uwolnienie od określonych przepisów i postanowień kościelnych. Zwolnienie czasowe lub stałe np. zachowania postów w dniach określonych.

 

Ekskomunika

Jest to pozbawienie praw uczestniczenia w życiu Kościoła - w nabożeństwach i Mszach św.

 

Encykliki

Są to pisma papieskie skierowane do całego kościoła, a od Jana XXIII także do wszystkich ludzi dobrej woli. Podobnie jest z encyklikami Jana Pawła II, który w swych encyklikach omawia sprawy dotyczące całej ludzkości; sytuację człowieka odkupionego; potrzebę miłosierdzia, działania Ducha Świętego w świecie; pracę ludzką. Tytuł każdej encykliki pochodzi od jej pierwszych słów.

 

Epikleza

Ta dość obco brzmiąca nazwa oznacza następujące po aklamacji Święty uroczyste wezwanie (od gr. epikaleo = wzywać, przyzywać), przez które Kościół błaga Boga o szczególne działanie Ducha Świętego nad darami chleba i wina, aby zostały konsekrowane: ?[Boże] uświęć te dary mocą Twojego Ducha, aby stały się dla nas Ciałem i Krwią naszego Pana, Jezusa Chrystusa? (ME II). Wezwaniu temu towarzyszy gest epikletyczny, czyli wyciągnięte nad darami dłonie celebransa. To tzw. epikleza konsekracyjna. Uzupełnia ją, wypowiadana już po konsekracji i bez gestu epikletycznego, tzw. epikleza komunijna, w której z kolei prosimy, by Ciało i Krew Pańska, przyjmowane w Komunii świętej, przyczyniły się do zbawienia wszystkich, którzy będą je spożywać: ?[Boże] spraw, aby wszyscy, którzy będą spożywali ten sam Chleb i pili z jednego Kielicha, zostali przez Ducha Świętego złączeni w jedno ciało i stali się w Chrystusie żywą ofiarą ku Twojej chwale? (ME IV).

 

Eucharystia

Eucharystia jest to uczta ofiarna Jezusa Chrystusa, która z Jego woli powtarzana jest codziennie przez chrześcijan na Jego "pamiątkę". Obok chrztu jest podstawowym sakramentem w życiu Kościoła.

 

Ewangelia

W niej znajdujemy Wesołą Nowinę Jezusa Chrystusa. Jest to najważniejsza Księga chrześcijan.

 

Getsemani

Ogród u podnóża Góry Oliwnej w Jerozolimie. Jezus często modlił się w tym ogrodzie i tu został pojmany przed męką (Mt 26, 36-56).

 

Góra Oliwna

Wzniesienie naprzeciw Jerozolimy, po drugiej stronie potoku Cedron. Na górze tej Jezus modlił się przed swoją męką i na niej został pojmany (Mt 26, 30-56). Według opisu biblijnego Jezus wstąpił do nieba z Góry Oliwnej (Dz 1, 9-14).

 

Grzech

To bunt przeciwko przykazaniom Bożym i nieprzestrzeganie ich. Przez grzech człowiek świadomie oddziela się od Bożej miłości. Jego więź z Bogiem i Kościołem zostaje zakłócona. Pomimo to Bóg kocha człowieka i oczekuje jego powrotu. Ten powrót (nawrócenie) może się dokonać przez pokutę. Człowiek wie w sumieniu, czego Bóg od niego żąda. Jeżeli decyduje się postąpić wbrew sumieniu, wówczas popełnia grzech.

 

Herezja

(łacińskie hairesis - branie dla siebie) - to uznane przez Kościół za sprzeczne poglądy religijne głoszone przez pojedyncze osoby lub grupy społeczne. W Kościele Katolickim herezje były zwalczane przez inkwizycję (kary), a ich głoszenie groziło sankcjami np. ekskomuniką.

 

Homilia

To objaśnienie tekstów Biblii podczas Mszy św. i nabożeństw. Homilia powinna być głoszona podczas każdej Mszy św.

 

Hostia

To chleb niekwaszony (przaśny) złożony we Mszy św. jako dar ofiarny i przemieniony następnie słowami przeistoczenia w Ciało Jezusa, ma kształt krążka opłatka.

 

Jasełka

Nazwa ta pochodzi od staropolskiego słowa "jasła", a są to przedstawienia teatralne, których treść stanowią wydarzenia związane z Bożym Narodzeniem. Początek jasełek dał św. Franciszek z Asyżu, który po powrocie z Ziemi Świętej, chcąc przybliżyć swoim braciom i mieszkańcom miasta atmosferę Betlejem, w jednej z grot w pobliżu Greccio w 1223 r. w noc Bożego Narodzenia ustawił żłóbek z sianem, w nim złożył prawdziwe dziecko, a wokół zgromadził owce, osła i wołu - zwierzęta towarzyszące przyjściu na świat Jezusa.

 

 

Judasz

(Judasz Iskariot = mężczyzna z Kariot) W ewangelicznym wykazie Apostołów występuje zawsze na ostatnim miejscu z dodatkiem: "Ten, który wydał Jezusa" (Mt 3, 19). Na początku wierzył w Jezusa jako tego, który wyzwoli Palestynę spod panowania rzymskiego. Gdy Jezus powiedział, że musi cierpieć i zostać ukrzyżowany, Judasz wewnętrznie odwrócił się od Niego, pozostając jednak dalej Apostołem. Jezus nazwał go diabłem (J 6, 70-71). W końcu Judasz wydał Jezusa za pieniądze ( 30 srebrników ) Wysokiej Radzie (Mt 26, 15), (Mt 26, 47). Kiedy Judasz zobaczył, że Jezus został skazany na śmierć, powiesił się z rozpaczy (Mt 27, 3-10).

 

Kadzielnica i łódka

Kadzielnica i łódka pierwsza (jak wiemy) służy do spalana kadzidła zwana jest także trybularzem, druga do jego przechowywania. Kształtem swym przypomina łódkę, stąd nazwa. Tych dwu paramentów używa się w czasie uroczystej liturgii lub do okadzania Najświętszego Sakramentu, dla podkreślenia królewskiej godności Chrystusa.

 

Kapa

To szata liturgiczna używana w czasie nabożeństw, podczas udzielania sakramentów poza Mszą św. i podczas procesji.

 

Kazanie

To przemówienie kapłana podczas Mszy św. lub innych nabożeństw, dotyczące prawd wiary, moralności lub innych zagadnień związanych z wiarą.

 

Kielich i to, co do niego należy

Kielich to naczynie, w którym dokonuje się przemiana wina w Krew Chrystusa w czasie Ofiary Eucharystycznej. Zazwyczaj jest wykonany ze srebra, złota lub jest pozłacany. W Gnieźnie przechowywany jest kielich przypisany św. Wojciechowi. Na Wawelu można zobaczyć natomiast wspaniały, romański kielich biskupa Mazura z XI w., znaleziony w jego grobie.

Z kielichem związana jest patena, czyli rodzaj małej tacki, również ze srebra i złota, którą kapłan kładzie na czarze kielicha, umieszczając na niej hostię. Jedną z najcenniejszych paten istniejących w Polsce jest patena kaliska, dar Mieszka III, jak również patena płocka, która wraz z kielichem jest darem Konrada Mazowieckiego.

Do wyposażenia kielicha i pateny należy korporał (z łac.: corpus = ciało), mała lniana serweta, puryfikaterz (z łac.: purifico = oczyszczam), czyli płócienny ręczni-czek do osuszania kielicha obmytego wodą po spożyciu przez kapłana Krwi Chrystusa. Palka (z łac.: palla - zasłona), mała kwadratowa koperta naciągnięta na sztywny kartonik, którą kładzie się na kielichu w czasie Mszy św.

 

 

Kłamstwo

Jest to umyślne powiedzenie nieprawdy. Zakaz mówienia nieprawdy zawarty jest w ósmym przykazaniu: "Nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu" tzn. musisz zawsze mówić prawdę.

 

Kolędy

Kolędy są to pieśni śpiewane w okresie Bożego Narodzenia, wiążące się tematycznie z narodzeniem Jezusa Chrystusa.

Nazwa "kolęda" pochodzi od łacińskiego słowa "calendae" - pierwsze dni miesiąca. Chrześcijanie zwyczaj ten wiązali ze świętami Bożego Narodzenia, a Rzymianie składali sobie podarunki i życzenia. Zwyczaj ten rozpowszechnił się także w krajach słowiańskich jako "chodzenie po kolędzie". Śpiewane w tym okresie pieśni przyjęły nazwę "kolęd".

Pierwsze kolędy pojawiły się w XII wieku na terenie Francji. Pierwsze polskie kolędy miały charakter pieśni ludowych, a pojawiły się w XV wieku. Z tego okresu zachowało się 10 kolęd, niestety dziś już nie śpiewanych.

 

Komunia Święta

(z łacińskiego słowa communio znaczy uczestnictwo, wspólność, zjednoczenie).

W Kościele Katolickim Komunią św. nazywa się przyjęcie Eucharystii podczas Mszy św. Przyjmując Ciało Chrystusa jednoczymy się z Nim. Komunia św. jest umocnieniem i siłą dla naszego życia. W szczególnych okolicznościach (np. podczas udzielania sakramentu małżeństwa) wierni mogą przyjąć Komunię św. pod dwoma postaciami: Ciała i Krwi Chrystusa.

 

Katechumen

To człowiek dorosły, który chce zostać ochrzczony. Aby to się stało musi poznać podstawowe zasady wiary chrześcijańskiej. W tym celu uczęszcza na katechezy, zaś czas tego przygotowania nazwano katechumenatem.

 

Kolekta

- modlitwa kończąca Obrzędy Wstępne Mszy św.

- modlitwa końcowa w Jutrzni, Nieszporach i Godzinie Czytań.

- ofiary pieniężne składane przez wiernych podczas Mszy św. Są przeznaczone dla ubogich i na potrzeby Kościoła. Niekiedy ofiary są przeznaczane na specjalne cele, takie jak: misje, Katolicki Uniwersytet Lubelski, budowę kościołów, diecezjalne seminaria duchowne, pomoc ofiarom kataklizmów.

 

Kolor szat liturgicznych

Pierwsze ślady reguł liturgicznych odnoszących się do kolorów, pochodzą z IX wieku.

- Kolor biały zawsze symbolizował światło, czystość, niewinność, radość, świąteczny nastrój.

- Kolor czerwony, to znak krwi, walki, męczeństwa, a także ognistych języków, pod postacią, których Duch Święty zstąpił na zebranych apostołów w Wieczerników w dniu Zielonych Świąt.

- Kolor zielony oznacza nadzieję, odrodzenie (wiosenna zieleń budzącej się przyrody), młodości i sprawiedliwości.

- Kolor fioletowy stosowano pierwotnie zamiast czarnego, który był znakiem żałoby i pokuty. Kolor fioletowy natomiast, oprócz żałoby i pokuty, symbolizował ponadto skruchę, pokorę oraz godność.

 

Krzyżmo

To olej. Stanowi go mieszanina oliwy z oliwek i balsamu. Jest on poświęcony przez biskupa w Wielki Czwartek i używany podczas chrztu, bierzmowania, święceń kapłańskich i biskupich, namaszczenia chorych.

 

Kyrie elejson

(greckie słowa, które znaczą: Panie, zmiłuj się nad nami). Jest to część wstępna Mszy św. Jest to modlitwa dialogowa między celebransem lub kantorem, a uczestnikami liturgii. Często rozpoczyna także litanie.

 

Lekcjonarz

To księga liturgiczna, która zawiera fragmenty Pisma Świętego (czytania, psalmy responsoryjne, aklamacje i ewangelie) odczytywane podczas Liturgii Słowa we Mszy św.

 

Medytacja

To pobożne rozmyślanie o Bogu, życiu Jezusa, Matce Bożej, połączone z wprowadzeniem praktycznych i konkretnych życiowych wniosków.

 

 

 

Miłość

To sens i wartość, jaką doświadczamy najpierw dzięki rodzicom, a potem w kontaktach z bliźnimi. Człowiek nie może żyć bez miłości, ponieważ bez niej nie mógłby właściwie się rozwinąć. Miłość ku drugiemu człowiekowi rodzi w sercu pragnienie, aby mu wiele ofiarować, lecz także przyjmować wyrazy miłości od niego. Jezus podarował nam siebie całego, dając swoje życie z miłości do ludzi (1J 4, 10-16). Miłość jest tematem bardzo często poruszanym w Piśmie Świętym, wiele i dokładnie mówi o niej św. Paweł w swoim liście (1Kor 13).

Miłość jest największym przykazaniem ustanowionym przez Boga.

 

Mitra

Mitra jest uroczystym nakryciem głowy biskupa. Składa się ona z dwóch trójkątów połączonych opaską, dwiema wiszącymi z tyłu taśmami.

W liturgii, w dzisiejszej formie, używana jest od XII w.. Wykonana z kosztownych materiałów, haftowana srebrem i złotem lub wysadzana szlachetnymi kamieniami.

Modlitwa odmawiana podczas wkładania mitry nazywa ją hełmem zbawienia. Zaś symbolika średniowieczna w dwóch jej rogach dopatrywała się symbolu obu Testamentów: Starego i Nowego.

 

Modlitwa powszechna (wiernych)

Jest to szczególna forma modlitwy błagalnej. Zanoszą ją do Boga wierni i kapłan obecni na Mszy św. Następuje ona po kazaniu lub homilii w dni powszednie, a w niedzielę i święta po wyznaniu wiary. W modlitwie tej prosimy w różnych potrzebach Kościoła, w intencjach papieża i kapłanów, w intencjach społecznych, za chorych, cierpiących, zmarłych, obecnych na Mszy św. itp.

 

Monstrancja

(z łac. monstrare = pokazywać) - naczynie liturgiczne służące do ukazywania Ciała Pana Jezusa wiernym, głównie w celu adoracji.

Formy monstrancji zaczerpnięto od form relikwiarzy. Pierwsze monstrancje powstały w średniowieczu, gdy w 1264 roku ustanowiono święto Bożego Ciała. Ich kształty przypominają wieżyczki lub gotyckie kościoły, ale najczęściej mają kształt słońca otoczonego promieniami, krzyża bądź serca. Te typy monstrancji pochodzą z baroku i one występują obecnie w naszych kościołach. Najstarsza polska monstrancja została ufundowana przez Władysława Jagiełłę jest przechowywana w Poznaniu w kościele Bożego Ciała.

Mszał

To księga liturgiczna zawierająca stałe i zmienne modlitwy potrzebne do sprawowania Eucharystii.

 

Nawa

Nawa - (łac. navis - okręt) - nawiązuje do łodzi św. Piotra, stanowiącej obraz całego Kościoła - ludu Bożego. Apostołowie, a dziś papież i biskupi wiodą Go po wzburzonych wodach świata do niebieskiej ojczyzny. Nawa to środkowa część kościoła łącząca przedsionek z prezbiterium. W zasadzie jest przeznaczona dla wiernych. Ilość naw w kościołach jest różna: są jedno, dwu, trzy, pięcio i siedmio-nawowe. Nawy oddzielone są od siebie przynajmniej optycznie kolumnadą, czyli szeregiem kolumn posiadających w zależności od stylu architektonicznego własne, nawowe sklepienia.

 

Niedziela Palmowa

Jest to ostatnia niedziela przed Wielkanocą, która rozpoczyna Wielki Tydzień. Nazwa jej związana jest z pamiątką uroczystego wjazdu Pana Jezusa do Jerozolimy, w czasie którego rzucano na drogę, pod nogi Jezusa, gałązki palmowe (Mt 21, 1-11; J 12, 12-15). Dlatego zgodnie z tradycją, w tym dniu przynosimy palmy, które zostają poświęcone oraz odczytywana jest Ewangelia o Męce Pańskiej. Ta niedziela nosi też nazwę Męki Pańskiej.

 

Nowicjat

(łac. novicius od novus tzn. nowy). Jest to wstępny okres formacji, który muszą przejść kandydaci do zakonu lub zgromadzenia zakonnego. Przygotowuje on bezpośrednio do złożenia ślubów zakonnych.

Celem jego jest głębsze poznanie wybranego zgromadzenia i upewnienie się co do słuszności wybranej drogi. Osoby będące w nowicjacie mieszkają razem pod opieką oddelegowanej z zakonu osoby, zwanej mistrzem (lub mistrzynią) nowicjatu. Nowicjat trwa rok lub dwa lata. Jest poprzedzony kandydaturą lub postulatem.

 

Odpust

1. Za popełnione grzechy czeka człowieka tzw. kara doczesna, którą musi, ponieść za życia lub po śmierci w czyśćcu. Odpust jest darowaniem tej kary. Można go uzyskać przez wypełnienie określonych warunków (odmówienie modlitw i spełnienie dobrych czynów). Jest to często związane z jakimś miejscem lub dniem (np. modlitwa za zmarłych w Zaduszki).

2. Odpustem nazywa się również uroczystość związaną ze świętem patrona kościoła lub parafii. Tego dnia ma miejsce szczególnie uroczyste nabożeństwo lub Msza Św. Wierni mogą wówczas uzyskać odpust (patrz punkt 1), po spełnieniu określonych warunków.

 

Ofiarowanie

Kolejny element Modlitwy eucharystycznej. Jest tak ściśle związany z anamnezą, że stanowi z nią jedną całość i jakby z niej wypływa. Oba te elementy zawarte są zresztą w jednym zdaniu, szczególnie w nowych Modlitwach: ?Wspominając śmierć i zmartwychwstanie Twojego Syna ofiarujemy Tobie, Boże, Chleb życia i kielich zbawienia?? (ME II). Składanie Ojcu Ofiary Chrystusa przez zgromadzony Kościół jest konkretnym potwierdzeniem, że Msza św. jest żywą Pamiątką śmierci i zmartwychwstania Pana, która się realnie uobecnia na ołtarzu. Jednocześnie wszyscy jesteśmy wezwani do duchowego łączenia się z Ofiarą Chrystusa. We Wprowadzeniu do Mszału czytamy: ?Kościół dąży do tego, aby wierni ofiarowali nie tylko niepokalaną Hostię, lecz by się także uczyli samych siebie składać w ofierze i aby z dnia na dzień przez pośrednictwo Chrystusa coraz ściślej się jednoczyli z Ojcem i między sobą, by w końcu Bóg był wszystkim we wszystkich?.

 

Ornat

To szeroka szata, w której kapłan odprawia Mszę św. zakładając ją na albę. Kolor ornatu wybierany jest zależnie od okresu liturgicznego, święta lub wspomnienia obchodzonego w danym dniu:

- biały używany jest w święta Pana Jezusa, Matki Bożej, wspomnienia Aniołów i świętych, w okresie Bożego Narodzenia i Wielkanocy.

- czerwony w Niedzielę Palmową, Wielki Piątek, Podwyższenie Krzyża, Zesłanie Ducha Świętego, Święta męczenników i Apostołów.

- zielony podczas okresu zwykłego.

- fioletowy w Adwencie, Wielkim Poście oraz podczas pogrzebów i Mszy św.

żałobnych.

- różowy w III Niedzielę Adwentu i IV Niedzielę Wielkiego Postu.

 

Papież

Papież jest najwyższym zwierzchnikiem i głową Kościoła Katolickiego, biskupem Rzymu. Według nauki katolickiej Chrystus powierzył pasterzowanie Kościoła Apostołom, a wśród nich wyróżnił Szymona, którego nazwał Piotrem, czyli Opoką - skałą, stanowiącą fundament Kościoła i jego jedności. Św. Piotr umarł jako biskup Rzymu, dlatego biskupi Rzymu są jego następcami. Papież sprawuje najwyższą władzę w Kościele, a przysługujące mu uprawnienia składają się na tzw. prymat papieski. Wybierany jest przez kardynałów zebranych na Konklawe. Nowo obrany Papież przybiera sobie nowe imię. Jan Paweł II był 264 papieżem w historii Kościoła.

 

Paliusz

Paliusz jest to biała taśma wełniana, szeroka około siedem centymetrów. Ma ona kształt naszyjnika o dwóch dodanych końcach, z których jeden opada na piersi, a drugi na plecy. Paliusz zdobi sześć czarnych krzyżyków. Od V w. nosili go papieże, a od XIII w. arcybiskupi metropolici. Wręcza im go papież.

Paliusz jest znakiem bardziej rozległej władzy duchowej arcybiskupa metropolity. Jest też napomnieniem dla niego, aby przekazanej władzy używał na wzór Chrystusa - dobrego pasterza.

 

Paschał

Duża świeca zapalona i poświęcona podczas Wigilii Paschalnej. Znajduje się na niej czerwony krzyż, pięć czerwonych gwoździ, zwanych granatami (gruszkami), wskazujących na pięć ran Chrystusa, litery Alfa i Omega oraz cyfra danego roku. Paschał jest symbolem Chrystusa zmartwychwstałego. Od Wielkanocy do Zesłania Ducha Św. stoi on w prezbiterium kościoła, blisko ołtarza. Na co dzień paschał stoi obok chrzcielnicy i jest zapalony podczas Chrztu św. Zapala się go również podczas Mszy św. pogrzebowej, jako znak zmartwychwstania ciał, które dokona się dzięki zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa.

 

Pasja

(łac. passio znaczy męka). Jest to łacińska nazwa Męki Pańskiej. Również pasją nazywamy opis Męki Pana Jezusa podany przez czterech Ewangelistów, a czytany w Niedzielę Palmową i Wielki Piątek.

 

Pasterka

To Msza św. odprawiana o północy w święto Bożego Narodzenia. Treść formularza mszalnego przypomina scenę wezwania pasterzy do stajenki betlejemskiej przez aniołów obwieszczających narodzenie Jezusa. (Łk 1, 8).

 

Pastorał

Pastorał jest to laska pasterska, oznaka godności biskupiej i starożytny symbol jego władzy, nawiązuje do słów psalmu, który Boga przyrównuje do Dobrego Pasterza. Laskę pastorału wieńczy zazwyczaj esowate wygięcie, tzw. krzywaśń, zdobiona motywami roślinnymi, figurką Matki Bożej lub jakiegoś Świętego. W średniowieczu pastorały były wykonywane nieraz z kości słoniowej, później niemal z reguły ze srebra, przynajmniej krzywaśń. Pastorał jest używany przez biskupa podczas uroczystej Mszy Św.

 

Pieta

To termin używany przede wszystkim w sztuce, ale w Kościele. Określa on wizerunek Matki Bożej trzymającej na kolanach ciało swojego syna zdjęte z krzyża.

Najsławniejsza pieta wykonana z białego marmuru przez Michała Anioła znajduje się w Rzymie w Bazylice św. Piotra.

 

Piłat

Poncjusz Piłat. W latach 26-36 był namiestnikiem rzymskiej prowincji Judea. Jako pełen niesprawiedliwości i okrucieństwa okupant był znienawidzony przez Żydów. Piłat, pod presją Żydów zgromadzonych przed jego pałacem orzekł, iż Jezus winien zostać ukrzyżowany, chociaż, jak wynika ze słów zawartych w Ewangelii, był przekonany o Jego niewinności (Mk 15, 15).

 

Pokora

Jest to podstawa prawdy, polegająca na nie przecenianiu siebie, nie wywyższaniu nad innych, ale na uznaniu wartości ludzi i gotowości służby. Jezus powiedział: "Nie przyszedłem, aby mi służono, lecz aby służyć" oraz "Uczcie się ode mnie, bo jestem cichy i pokorny sercem" (Mt 11, 29). Jednocześnie pokora jest realnym spojrzeniem na wartości postrzegane w sobie i postawą wdzięczności za nie wobec Boga, który jest dawcą wszelkich zdolności.

 

Pontyfikat

Jest to okres rządów jednego papieża.

 

Postulat

Czas poprzedzający nowicjat w klasztorach. Jest to okres wstępnego rozeznania powołania zakonnego.

 

Prezbiterium

To część kościoła przeznaczona dla duchowieństwa i służby liturgicznej.

W prezbiterium znajduje się ołtarz.

 

Procesja

Procesja (łac. processio znaczy iść). Uroczysty pochód religijny, połączony ze śpiewem. Istnieją różne jej formy, od procesji z darami w czasie Mszy św. poprzez procesję w Niedzielę Palmową, aż do bardzo uroczystej procesji w Boże Ciało. Uroczysta procesja może także rozpoczynać Mszę św. Na czele procesji niesiony jest krzyż. W ten sposób staje się ona obrazem chrześcijańskiej drogi życia.

 

Prymat

Prymat jest to ogół władzy przysługujący Papieżowi jako zwierzchnikowi Kościoła Katolickiego. Prymat papieski został określony na Soborze Watykańskim I w 1870 r., który orzekł, że Papież posiada pełną, najwyższą i bezpośrednią władzę w Kościele.

 

Prymicje

Pierwsza uroczysta Msza Święta sprawowana najczęściej w rodzinnej parafii przez nowo wyświęconego kapłana (neoprezbitera).

 

Przeor

To przełożony klasztoru - wspólnoty zakonnej

 

Pustelnik

To człowiek żyjący w odosobnieniu i oddający się modlitwie, kontemplacji i ascezie.

Jego życie jest bardzo trudne i wymaga ogromnego poświęcenia i zaparcia się siebie.

Żyjąc często w prymitywnych warunkach i skrajnym ubóstwie, jest na co dzień zdany tylko na siebie.

Podejmuje się tego, aby szybciej dojść do doskonałości.

 

Pycha

To wada przeciwna pokorze, polegająca na chęci wywyższania się nad innymi. Jest jednym z grzechów głównych, gdyż stanowi źródło i przyczynę innych wad i grzechów.

 

Rekolekcje

To kilka dni w sposób szczególny poświęconych Bogu, w których podejmujemy refleksje nad wiarą, modlitwą, miłością do Boga i sprawami dotyczącymi życia religijnego. Pomocą tej refleksji jest słuchanie głoszących przez rekolekcjonistę nauk. Rekolekcje kończą się zazwyczaj przystąpieniem do sakramentu pokuty i Komunii Św. Istnieją rekolekcje otwarte, gdy uczestnicy gromadzą się na konferencje i nabożeństwa nie przerywając codziennych zajęć i rekolekcje zamknięte odbywane w klasztorach lub domach rekolekcyjnych połączone często z milczeniem, w oderwaniu od codziennych obowiązków.

 

Religijność

Gorliwość w wyznawaniu wiary, wyrażająca się w życiu zgodnym z Ewangelią, posłuszeństwie przykazaniom, żywym uczestnictwie w nabożeństwach, szczególnie we Mszy Świętej i przyjmowaniu Komunii Świętej.

 

Relikwiarz

(z łac. reliquiae = szczątki) - w niektórych kościołach przechowuje relikwie jego patrona. Ciało człowieka jest świątynią Ducha Świętego, zatem przez cześć oddawaną relikwiom dziękujemy Bogu, który posłużył się człowiekiem, jego ciałem - jakby narzędziem dla ukazania nam swojej miłości. Relikwie świętych przechowywane są w relikwiarzach, które przybierają najróżnorodniejsze formy: skrzynki, głowy, ręki, wieżyczki lub promienistej glorii.

 

Relikwie

Przedmioty, które miały styczność z Chrystusem (np. relikwie Krzyża Św.) lub świętymi (ubranie, przedmioty przez nich używane, narzędzia męki w przypadku męczenników, także cząstki ciała, zwłaszcza kości).

Relikwie są przechowywane w relikwiarzach, opieczętowane i opatrzone dokumentem autentyczności. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa na grobach świętych, szczególnie męczenników, budowano kościoły.

 

Rok kościelny lub liturgiczny

Jest wspomnieniem i przeżywaniem zbawczych dzieł Boga dokonanych głównie przez Jezusa Chrystusa. Rozpoczyna się od I Niedzieli Adwentu.

W ustalonych przez przepisy liturgiczne, obchodzimy tajemnice Pańskie, począwszy od Wcielenia i Narodzenia, aż do Wniebowstąpienia i Zesłania Ducha Świętego. W pozostałe dni rozważamy życie chrześcijańskie, które znajduje swój kres w dniu powtórnego przyjścia Pana. Dlatego też Rok Kościelny nazywany bywa również Rokiem Pańskim lub Rokiem Zbawienia.

 

Roraty

To Msza św. ku czci Najświętszej Maryi Panny odprawiana w okresie Adwentu, zasadniczo wcześnie rano i tylko przy świetle świec. Nazwa pochodzi od pierwszych słów pieśni na wejście: "Rorate caeli" (spuście rosę, niebiosa). Podczas tej Mszy św. zapala się dodatkowo jedną świecę tzw. roratkę. Początki tej Mszy św. odprawianej w Polsce sięgają XIII w.

 

Roratka

To duża świeca stawiana obok ołtarza, ozdobiona białą lub niebieską wstążką symbolizującą Maryję. Roratkę zapala się tylko podczas rorat.

 

Sakrament pokuty

Sakrament pojednania z Bogiem. W sakramencie tym zostają nam przez kapłana (spowiednika) w imieniu Boga odpuszczone grzechy, które wyznaliśmy (absolucja). To wyznanie, jak i cały sakrament, nazywamy potocznie spowiedzią. W rzeczywistości szczera spowiedź jest tylko jednym z warunków sakramentu pojednania, obok rachunku sumienia, żalu za grzechy, mocnego postanowienia poprawy i zadośćuczynienia Panu Bogu i bliźniemu.

 

Stuła

To wąski, długi pas materiału zakładany przez kapłana na szyję podczas sprawowania Mszy św., spowiedzi i innych sakramentów oraz posług liturgiczno-duszpasterskich. Stuła jest znakiem świętej władzy kapłańskiej. Również diakon może nosić stułę w czasie tych czynności, lecz zakłada ją przez lewe ramię.

Kolor stuły dobieramy w taki sam sposób jak kolor ornatu.

 

Sumienie

Zdolność wewnętrzna człowieka do rozróżniania między dobrem i złem. Tę zdolność trzeba w sobie wykształcić. Prawidłowo ukształtowane sumienie mówi człowiekowi, że powinien czynić dobro, a unikać zła. Dla chrześcijanina pomocą jest w tym względzie pełnienie woli Bożej, która powinna być dla nich miarą wszelkich czynów.

 

 

Szaty liturgiczne

Biskup, kapłan oraz ich asysta ubierają się do sprawowania liturgii w specjalne szaty. Pierwsze wieki chrześcijaństwa nie znały ich. Sprawujący liturgię ubierali zwykłe, chociaż bardziej uroczyste ubrania. Dopiero pod koniec VII w. celebrans zaczął przywdziewać szaty liturgiczne. Od czasów papieża Innocentego (+ 1216 r.) przyjął się zwyczaj używania szat liturgicznych w różnych kolorach, w zależności od uroczystości czy święta i okresu liturgicznego.

 

Tabernakulum

(z łac. tabernaculum = namiot, przybytek, świątynia) - to miejsce przechowywania Najświętszego Sakramentu w kościele. Tabernakulum umieszczane jest zazwyczaj na osobnej podstawie w pobliżu głównego ołtarza lub w osobnej kaplicy. Tabernakulum bywa często złocone wewnątrz, a na zewnątrz posiada bogatą ornamentację: na jego drzwiczkach umieszcza się znak IHS, rybę lub kosz z chlebem, albo pelikana karmiącego swoje młode własną krwią (symbol Pana Jezusa cudownie karmiącego wiernych swoim ciałem i krwią).

 

Triduum Paschalne

Trzy dni, w których obchodzi się pamiątkę męki, śmierci, pogrzebu i zmartwychwstania Chrystusa Pana (Wielki Czwartek, Wielki Piątek i Niedziela Wielkanocna).

 

Trybularz

To używana w kościele kadzielnica, do której na rozżarzone węgle sypie się kadzidło (mieszanka pachnących żywic, ziół i kwiatów).

 

Wieczerza Wigilijna

(łac. vigilia - wolne czuwanie) to wieczerza spożywana tradycyjnie w przeddzień Bożego Narodzenia. W Polsce posiada swoistą oprawę obrzędową.

Znakiem rozpoczęcia wieczerzy jest ukazanie się pierwszej gwiazdy na niebie. Następnie zapala się świecę, lampki na choince, śpiewa kolędy, czyta Ewangelię o narodzeniu Jezusa (Łk. 2, 1 20) i odmawia modlitwę przed posiłkiem. Ojciec rodziny bierze opłatek, wyjaśnia jego symbolikę i składając życzenia łamie się nim ze wszystkimi obecnymi. Miejscem spotkania wigilijnego jest stół przykryty białym obrusem, pod którym umieszcza się siano, symbol ubóstwa groty betlejemskiej.

Na wigilijnym stole znajduje się Pismo Święte i opłatek. Przy stole zostawia się jedno miejsce wolne dla przygodnego gościa. W czasie wieczerzy wigilijnej spożywa się postne potrawy często 12 różnych, a każda posiada jakieś symboliczne znaczenie.

Wieczna lampka

Pochodzenie jej sięga starożytności, kiedy lampki oliwne z gliny lub brązu napełnione były tłuszczem, głównie oliwą i służyły do oświetlania domów i kościołów. We wczesnym średniowieczu utrwalił się zwyczaj palenia lampki w dzień i w nocy. Wieczna lampka wykonywana była ze srebra. Strzeżono jej by nie zgasła. Dziś zastępuje ją elektryczną lampka z czerwonego szkła, koloru symbolizującego miłość Boga do ludzi.

 

Wielkanoc

To najstarsze i największe święto chrześcijańskie. W tym dniu przypominamy sobie, że po śmierci zmartwychwstaniemy podobnie jak zmartwychwstał Chrystus.

 

Wielki Czwartek

Jest to czwartek przed Wielkanocą (pierwszy dzień Triduum Paschalnego).

Wieczorna Msza św. zwana Mszą Wieczerzy Pańskiej jest pamiątką ustanowienia Sakramentu Eucharystii przez Chrystusa podczas Ostatniej Wieczerzy. Podczas tej Mszy św. celebrans obmywa nogi wybranym wiernym na pamiątkę obmycia nóg Apostołom. Milkną organy i dzwony. Po Mszy św. Najświętszy Sakrament zostaje przeniesiony do Kaplicy Adoracji, zwanej Ciemnicą, która przypomina nam jak Pan Jezus został pojmany i zamknięty w więzieniu.

 

W tym samym dniu przedpołudniem na Mszy św. Krzyżma, którą sprawuje biskup wraz z zebranymi kapłanami, poświęca się oleje używane do chrztu, bierzmowania, namaszczenia chorych i święceń kapłańskich.

 

Wielki Piątek

Jest dniem męki i śmierci Chrystusa, dniem smutku i żałoby, dlatego obowiązuje nas post ścisły.

W tym dniu nie odprawia się Mszy św. natomiast jest odprawiane Nabożeństwo Męki Pańskiej, które kończy się uroczystym przeniesieniem Najświętszego Sakramentu do Kaplicy zwanej Grobem Pańskim.

 

Wielka Sobota

W tym dniu wspominamy dzień, w którym Pan Jezus spoczywał w grobie. Spotykamy się na modlitwie u Grobu Pańskiego i tradycyjnie święcimy potrawy wielkanocne.

Wieczorem odprawiana jest Msza, zwana Wigilią Paschalną, która należy już do Niedzieli Zmartwychwstania.

Niedziela Zmartwychwstania. Składa się z kilku części:

1. Liturgia Światła (poświęcenie Paschału),

2. Liturgia Słowa (czytania i kazanie),

3. Liturgia Wody (poświęcenie wody i Chrzest),

4. Liturgia Eucharystyczna.

 

Wiara

Jest to uznanie za prawdę czegoś, czego osobiście sprawdzić nie można. Podstawą wiary jest zaufanie do tego, kto przekazuje prawdę. Wiara jest cnotą, dzięki której człowiek bez wątpliwości wierzy w Boga. Przede wszystkim jest łaską Boga darmo daną człowiekowi. Jest odpowiedzią na miłość Boga.

 

Wolna wola

Człowiek w swoim sumieniu jest wolny w podejmowaniu decyzji. Powinien wybierać dobro, ale niestety czasem wybiera zło. Prawem człowieka jest postępowanie zgodne z sumieniem. Nikt nie może mu w tym przeszkodzić.

 

Wszystkich Świętych

Uroczystość obchodzona 1 listopada. Wspominamy w niej wszystkich zmarłych znanych i nieznanych, którzy jako święci żyją z Bogiem w niebie.

 

Wulgata

Jest to łaciński przekład Biblii dokonany przez św. Hieronima w IV wieku na polecenie papieża. Z tego tekstu Biblię na język polski przełożył w XVI wieku ks. Jakub Wujek.

Był to oficjalny tekst Pisma Świętego używany w Polsce aż do Soboru Watykańskiego II.

 

Zakrystia

To pomieszczenie w kościele czy kaplicy, gdzie przechowuje się paramenty liturgiczne. Tam ubierają się kapłani do sprawowania Mszy św. W zakrystii jest również osoba, która przygotowuje wszystko do Mszy św. i nazywa się zakrystianinem.